अधिकार 11-20

Thirukkural in Sanskrit (तिरुक्कुरळ् – संस्कृतानुवाद)

१. उपोद्‍घात:

अधिकार ११. कृतज्ञता
१०१	अस्माभिरकृते साह्ये यस्तु साह्‌यं करोति न: । लोकद्वयप्रदानेऽपि तस्य नास्ति प्रतिक्रिया ॥
१०२	समये रचितं साह्‌यं स्वल्पं स्यात् परिमाणत्: । तदेव कालमेदेन् महत् स्याद् भुवनादपि ॥
१०३	अनालोच्य प्रतिफलं साह्‌यं प्रेम्णा विनिर्मितम् । विमृष्ट सत् समुद्रादप्यधिकं स्यान्न संशय: ॥
१०४	स्वल्पं यवसं साह्यं विमृश्य बहु लाभदम् । तालवृक्षादपि महत् तन्मन्यन्ते नरोत्तमा: ॥
१०५	कृते च प्रतिकर्तव्यं स्वीयशक्तयनुसारत: । प्राप्तलाभानुसारेण प्रतिकारो विगह्‌र्यते ॥
१०६	ज्ञानाचारसमेयानां सम्बन्धं नैव विस्मरेत् । आपत्सहायभूतनां मैत्रीं नैव परित्यजेत् ॥
१०७	कष्टकाले समायाते उपकुर्वन्ति ये नरा: । सन्त: स्मरन्ति तन्मैत्रीं सप्तसप्तसु जन्मसु ॥
१०८	कृतानामुपकाराणामधर्मे विस्मृतिर्भवेत् । विस्मृतिस्त्वपकाराणां सद्यो धर्म: स कथ्यते ॥
१०९	उपकृत्य प्रथमत: मरणान्तकरा यदि । उपकारा अपि कृता: लीयन्ते तत्र चैव ते ॥
११०	धर्मान्तरविहीनानां विद्यते पापमोचनम् । कृतज्ञताधर्महीने नास्ति वै पापमोक्षणम् ॥

अधिकार १२. ताटस्थ्यम्
१११	शत्रुमित्रतृतीयेषु न्यायमार्गानुसारिण: । निष्पक्षपाततारूपो धर्मे योऽस्य फलं भवेत् ॥
११२	निष्पक्षपातिनो वित्तं न तु केवलमात्मन: । स्थिरं सत्पुत्रपौत्रादि सन्तते: स्यात् सुखावहम् ॥
११३	पक्षपातार्जितं वित्तं सुखं नैव प्रयच्छति । कदाचित् सुखदं भायादथापि परिवर्जयेत् ॥
११४	अयं माध्यस्थ्यवर्तीति विपरीतोऽयमित्यपि । सदसत्पुत्रजन्मभ्यां ज्ञातुं शक्यं विशेषत: ॥
११५	सुखदु:खे हि संसारे कर्माधीने भविष्यत: । अतो मध्यस्थवृत्ति: स्यात् श्रेष्ठमाभरणं सताम् ॥
११६	हृदयं पक्षपातेन यदि पापं विचिन्तयेत् । तदुत्पात इति ज्ञेयं भाविनाशस्य मूचकम् ॥
११७	निष्पक्षपातिनो धर्मशीलस्य समुपागतम् । दारिद्र्यमपि मन्यन्ते भाग्यमेव मनीषिण: ॥
११८	मध्ये स्थिता तुला द्रव्यं न्यायतस्तुलयेद्यथा । तथा निष्पक्षपातित्वं माध्यस्थं लक्षणं सताम् ॥
११९	पक्षपातं विना चित्तं मध्यस्थं च भवेद्यति । वाचि मध्यस्थभावोऽपि तदा नूनं भविष्यति ॥
१२०	अन्येषामपि वस्तूनि स्वकीयानीव पश्यता । क्रियते यत्‍तु वाणिज्यं तद्‍वाणिज्यमितीर्यते ॥

अधिकार १३. निग्रहशीलता
१२१	तनोति निग्रहो मर्त्यमुत्तं देवपूजितं । अनिग्रहो नरं घोरे नरके पतयत्यपि ॥
१२२	निग्रह: शाश्वतं वित्तमिति तत् पालयेत् सदा । निग्रहादधिकं श्रेयो मानवानं न विद्यते ॥
१२३	ज्ञातव्यं तत्वतो ज्ञात्वा संयमी यो भवेन्नर: । महात्मनां गुणाज्ञानां कृपया स सुखी वसेत् ॥
१२४	सदा निग्रहशीलो य: स्वीयमार्गावलम्बिन: । महोन्नता स्थिति स्तस्य शैलादप्यधिका भवेत् ॥
१२५	सदा निग्रहशीलत्वं सर्वेषामुत्तं मतम् । तेषु चाप्यग्रगण्यस्य तद्भवेदधिकं धनम् ॥
१२६	पञ्चेन्द्रियाणि सम्यम्य विद्यमानस्य कर्मवत् । आत्मरक्षणशक्ति: स्यात् सप्तस्वपि च जन्मसु ॥
१२७	निरोद्धव्येषु बहुषु जिह्वां वा रोध्दुमर्हति । अन्यथा शब्ददोषेण जायते दु:खभाजनम् ॥
१२८	शक्‍तवा कुशब्दं योऽन्यस्य कुरुते मनसो व्यथाम् । तात्कृताश्चान्यधर्मा: स्युरनिष्टफलदायका: ॥
१२९	वह्निज: स्यात् व्रणा: शान्त: चिह्नमात्रं न शाम्यति । वागग्निजव्रणस्येह नैवोपशमनं भवेत् ॥
१३०	अक्रोध: संयमी यस्तु विद्यया च निषेवित: । स्वत् एव समागम्य तं रक्षेद्धर्मदेवता ॥

अधिकार १४. सदाचारसम्पत्ति:
१३१	सदाचारो मनुष्याणां सर्वश्रेयांसि यच्छति । प्राणेभ्योपि सदाचार: श्रेष्ठ इत्येव पालयेत् ॥
१३२	प्रेम्णा परिश्रमेणापि सदाचारं तु पालयेत् । सर्वधर्मे सदाचार: श्रेष्ठो जीवितसाह्याद: ॥
१३३	य: सदाचारसम्पन्न: स कुलीन इतीर्यते । य: सदाचाररहितस्त्वकुलीन: स गण्यते ॥
१३४	अधीतविस्मृतं वेदं प्राप्नोति पठनात् पुन: । विप्रो नषकुलाचार: पुनर्नाप्नोति विप्रताम् ॥
१३५	असूयाविष्टमनुजो यथा वित्तं न विन्दति । तथा कुलाचारहीनो लभते न समुन्नतिम् ॥
१३६	धीरा: सदाचारहानात् दृष्ट्‌‌वा नीचकुलोद्भवम् । न मुञ्चन्ति सदाचारं दुस्साधमपि सर्वदा ॥
१३७	सदाचारेण सर्वेऽपि लभन्ते परमं यश: । सदाचारपरित्यागादपवादो मुधा भवेत् ॥
१३८	उपयोर्लौकयो: सौख्यं सदाचारेण जायते । तथा दु:ख दुराचारात् प्राप्यते लोकयोर्द्वयो: ॥
१३९	दोषयुक्तानि वाक्यानि विस्मृत्यापि प्रमादत: । तेषां मुखान्न निर्यान्ति ये सदाचारशालिन: ॥
१४०	ये तु नैव प्रवर्तन्ते कालदेशानुसारत्: । अधीतेष्वपि शास्त्रेषु ज्ञानिनो न भवन्ति ते ॥

अधिकार् १५. परदारपराङ्‍मुखता
१४१	परपत्‍नीसङ्गमेच्छादोषस्तेषु न विद्यते । धर्मार्थशास्त्र तत्वज्ञा ये भवन्ति महीतले ॥
१४२	परपत्‍नीलम्पटनां मध्ये मृढतमो हि स: । परदार गृहद्वारे कामार्तो य: प्रतीक्षते ॥
१४३	जीवन्नपि मृतप्राय: स तु संशय मन्तरा । विश्वस्तसुहृद: पत्‍नीं यो भोक्‍तुमभिवाञ्छति ॥
१४४	पापं किञ्चिदनालोच्य परनारीरतात्मन: । किमन्यै र्विभवै: पूणैं: स दु:खान्न विमुच्यते ॥
१४५	सर्वसाधारणं मत्वा सङ्‍गत: परवल्लभाम् । अपवादं स्थिरं धत्ते गर्हितं तत्कुलं भवेत् ॥
१४६	अपवादो भयं पापं द्वेषश्चेति चतुर्विधा: । दोषा नैनं विमुञ्चन्ति योऽन्यभार्यां निषेवते ॥
१४७	धर्म मार्गेण गार्हस्थ्यसेवनेनेह जीवत: । अन्यदीयेषु दारेषु मतिरेव न जायते ॥
१४८	परस्त्रीदर्शने चित्तदाढर्थे यद्रू विद्यते सताम् । नेदं तेषां धर्ममात्रं पूर्णाचारोऽपि स स्मृत: ॥
१४९	घोराम्मोधि वृते ऽप्यस्मिन् लोके ते ‍श्‍नुवते सुखम् । पराङ्गनापरिष्वङ्गं कामार्ता ये न कुर्वते ॥
१५०	त्यक्‍त्वा धर्म मधर्मणां कर्ता चापि विशेषत: । श्‍लाघ्य एव भवेदत्र परस्त्रीविमुखो यदि ॥

अधिकार १६. क्षमा
१५१	धारणात् खनकस्यापि धरण्या इव नि:समा । स्वापराधिषु या क्षान्ति: स धर्म: परमो नृणाम् ॥
१५२	अपकार: परकृत: सोढव्य: सर्वदा नरै: । विस्मर्ता त्वपकारणां ततो भुवि महीयते ॥
१५३	दरिद्रेषु दरिद्र: स्यात् भ्रष्टस्त्वतिथिपूजनात् । मूढनिन्दा सहिष्णुस्तु समर्थेषूत्तमो भवेत् ॥
१५४	आत्मनो गुणसम्पत्त्या विख्यातिं यश्‍चिकीर्षति । तेन क्षमावता भाव्यमपराधिजनेष्वपि ॥
१५५	शत्रूणामपकर्तारं सन्तो न बहुकुर्वते । अरिष्वपि क्षमावन्तं स्वर्णवत् हृदि कुर्वते ॥
१५६	विरोधिष्वपकर्तृणां तिष्ठेदेकदिनं सुखम् । परद्रोहसहिष्णूनं यावज्जीवं भवद्यश: ॥
१५७	परैरनर्थात् विहितात् लब्ध्वापि मनसो व्यथाम् । अधर्माचरणाञ्चित्त निरोधो हि प्रशस्यते ॥
१५८	कुर्वतामात्मनो द्रोहं मनोऽहङ्कार करणात् । अकृत्वैव प्रतीकारं जेतव्या: क्षमयैव ते ॥
१५९	मर्यादां समतिक्रम्य निन्दकान् कठिनोक्तिभि: । क्षमया ये सहन्तेऽत्र शुद्धास्ते मुनिभि: समा: ॥
१६०	महानेव स मन्तव्य: विनाऽन्नं यस्तपस्यति । परनिन्दासहिष्णुस्तु ततोऽपि स्यान्महत्तर:

अधिकार १७. अनसूयता
१६१	असूयाहीनचित्तेन सन्मागैंक प्रवर्तिना । अनसूया रक्षणीया सदाचारसमा सदा ॥
१६२	असूया यस्य न भवेत् सर्वदा सर्वजन्तुषु । स एव भग्यवान् लोके सर्वभाग्येषु तद्वरम् ॥
१६३	परोत्कर्षमसोद्वैव यस्त्वसूयापरो भवेत् । इह वित्तं परे पुण्यमुभयं तस्य हीयते ॥
१६४	असूयया भवेद्‍दु:खमिति मत्वा मनीषिण: । अधर्मे नैव कुर्वन्ति ह्यसूयावशमागता: ॥
१६५	असूयया सम: शत्रुर्वर्तते न महीतले । रिपौ कदाचिच्छान्तेऽपि नूनं सा कुरुते व्यथाम् ॥
१६६	यो वै न सहतेऽन्यस्य विभवं समुपागतम् । बन्धवास्तस्य नश्यन्ति वस्त्राहारविवर्जिता: ॥
१६७	दृष्ट्‌वा नरमसूयाढ्‌यं मन्युना सहिता रमा । ददाति तस्य दारिद्र्यम् स्वयं चापि विमुञ्चति ॥
१६८	असूयया सम: पापी विद्यते नैव भूतले । भाग्यं सर्वे नाशयित्वा कुपथे च नयेन्नरम् ॥
१६९	असूयासहिते भाग्यं दारिद्र्यं सज्जनेष्वपि । यदि स्यात् कारणं तत्र कि स्यादिति विचार्यताम् ॥
१७०	असूयावान्नरो लोके न प्राप्नोति समुन्नतिम् । असूयया विरहितं न जहात्युन्नतिर्नरम् ॥

अधिकार् १८. अलोभ:
१७१	अधर्मादन्यावस्तूनि यो ऽपहर्तुमभीच्छति । कुलनाशं स भजते दोषा अपि भजन्ति तम् ॥
१७२	अन्यायाल्लज्जिता मर्त्या लोभेन परवस्तुषु । स्वल्पलाभमभीप्सन्त: निषिद्धं नैव कुर्वते ॥
१७३	न्यायमार्गागतं नित्यसुखं यै: प्रार्थते नर: । अल्पसौख्यात् न ते कुर्यु: लोभमन्येष्वधार्मिकम् ॥
१७४	जित्वा पञ्चेन्द्रियग्रामं तत्वज्ञानसमन्विता: । ज्ञात्वापि स्वक दारिद्र्यमलुब्धा: परवस्तुषु ॥
१७५	परद्रव्यापहारार्थे निन्दितं कर्म कुर्वत: । सूक्ष्मेण शास्त्रज्ञानेन विद्यते किं प्रयोजनम् ॥
१७६	सर्वभूतदयापूर्वे गार्हस्थ्यमनुतिष्ठत: परवस्तुप्रलोभेन गार्हस्थ्यमपि निष्फलम् ॥
१७७	परद्रव्यापहारेण लब्धं वस्तु परित्यजेत् । फलप्रदानवेलायां न तच्छ्रेय: प्रदास्यति ॥
१७८	यो ऽन्यदीयं वस्तुजातमपहर्तु न काङ्‌क्षति । न क्षीयते तस्य भाग्यं भूय एवाभिवर्धते ॥
१७९	परद्रव्येष्वलुब्धा ये ज्ञानिनो धर्मवित्तमा: । तानू वासयोग्यान् विज्ञाय तेष्वेव रमते रमा ॥
१८०	परिणाममनालोच्य परलुब्धो विनश्यति । अलुब्धो यस्तु वर्तेत राजते स जयी भुवि ॥

अधिकार १९. परोक्षनिन्दावर्जनम्
१८१	अप्यनुक्त्वा धर्मशब्दमधर्माचार तत्पर: । परोक्षनिन्दादोषेण रहितश्‍चेत् प्रशस्यते ॥
१८२	परोक्षे दूषयित्वा या प्रत्यक्षे कपटस्तुति: । धर्महानेरधर्मस्य करणात् पापदैव सा ॥
१८३	परोक्षे दूषणादग्रे स्तुत्या यज्जीव्यते मुघा । ततोऽपि धर्मन्नष्टस्य शास्त्रोक्ता सद्नतिर्भवेत् ॥
१८४	प्रत्यक्षे दूष्यतां सम्यक् विना दाक्षिण्यमेव वा । परिणाममनालोच्य परोक्षे न तु दूषयेत् ॥
१८५	वाचा धर्मे वदेन्नाम मनस्तत्र न विद्यते । इत्येव स हि मन्तव्य: परोक्षे यस्तु निन्दति ॥
१८६	यो निन्दति परोक्षेऽन्यं तत्कृतेषु बहुष्वपि । दोषेषु सारमन्विष्य तमन्यो दूषयेतुर: ॥
१८७	यो वा मधुरवाक्येन स्नेहमन्यैर्न वर्घयेत् । परोक्षनिन्दकस्यास्य भजेन्मित्रममित्रताम् ॥
१८८	विश्‍वस्तमित्रदोषणां परोक्षे संप्रकाशका: । उदासीन मनुष्येषु न कुर्यु: किमिवाप्रियम् ॥
१८९	'ममास्य भरणं धर्म' इति मत्वा वसुन्धरा । परोक्षनिन्दासक्तस्य देहभारं विभर्ति किम्? ॥
१९०	परोक्षनिन्दक: स्वीयदोषान् अन्यकृतानिव । यदि जानाति तं नैव बाधन्ते दु:खराशय: ॥

अधिकार २०. वृतालापनिषेध
१९१	जुगुप्साजनकं व्यर्थभाषणं जनसंसदि । प्रयुङ्‍क्ते य: स सर्वेषां परीहास पदं भवेत् ॥
१९२	मित्रेष्वनिष्टकरणादपि पण्डित मण्डले । वृथाप्रलापो विज्ञेयो महानिष्टफलप्रद: ॥
१९३	अविनीतिपर: सोऽयमिति स्पष्टं प्रतीयते । निरर्थकानि वाक्यानि ब्रूते यस्तु विशेषत: ॥
१९४	हीनमर्थगुणाभ्यां यत् वाक्यं सर्वत्र कथ्यते । नीत्या विरहितं तत्‍तु नाशयेत् सद्‌गुणानपि ॥
१९५	ब्रूयुर्निरर्थकं वाक्यं महास्थानगता यदि । तदा कीर्तिप्रतिष्ठाभ्यांभवन्ति रहिता अमी ॥
१९६	निरर्थकानां वाक्यानां प्रयोक्ता य: पुन: पुन: । न नर: स हि मन्तव्यो ऋजीषं स्यान्नरेष्वयम् ॥
१९७	अधर्मसहितं वाक्यं महान्त: कथयन्त्वपि । अप्रयोजकवाक्यानि वर्जनीयानि तैरपि ॥
१९८	मोक्षाद्युत्तमलाभार्थे मीमांसन्ते मिथस्तु ये । अल्पलाभकरं वाक्यं न ते ब्रूयुर्मनीषिण: ॥
१९९	अविद्यारहिता: सन्त: तत्वज्ञानसमन्विता: । विस्मृत्याप्यर्थविधुरं वाक्यं नैव प्रयुञ्जते ॥
२००	वाच्यं तदेव वाक्येषु यल्लाभजनकं वच: । त्याज्यं तदेव वाक्येषु यल्लाभरहितं वच: ॥

=========================================